De geur van verderf

Laudanum,
design & lettertype door Carl Ryatt.

Waar Twitter al niet goed voor is. Vorige week zagen we een tweetje voorbij komen van een vakgenote in Engeland, een kunsthistoricus die het fenomeen geur onderzoekt. Zij vroeg zich af hoe laudanum - een in de negentiende eeuw zeer populair opiaat dat werd voorgeschreven als slaapmiddel, pijnbestrijder en kalmeringsmiddel - zou hebben geroken. Bij het horen van dit woord gaan de ogen van liefhebbers van de kunst en cultuur van het fin-de-siècle glimmen, aangezien zoveel dames in die periode vervuld van frustratie of ennui hun troost zochten in dit verslavende goedje om daarin slechts hun ondergang aan te treffen. Laudanum roept bovendien bij nuchtere onderzoekers allerlei geheime verlangens op naar een decadente tijd van corsetten, pluche en pauwenveren, naar een opiumroes die zij zelf nooit zullen ervaren. Het veroorzaakt bovendien een hebberigheid naar zo'n flesje met een oud etiket dat zij ooit nog eens op een rommelmarkt hopen te vinden.
Een interessante vraag dus. We vonden het antwoord in Handleiding tot de vergiftleer, ten gebruike bij het onderwijs aan 's Rijks Kweekschool voor Militaire Geneeskundigen uit 1856. Hierin wordt beschreven waaraan je het goedje kunt herkennen:

Laudanum liq. S. Daarvoor bezigt men dezelfde reactieven als opium zelf. Men lette daarboven op den aromatischen geur der kruidnagelen en van het kaneel, en op de gele vlekken die het veroorzaakt, afkomstig van den saffraan. Deze vlekken zijn van overeenkomstige verkleuringen der huid, door salpeterzuur en tinctura jodii voortgebracht, spoedig te onderscheiden door ammonia (laudanum vlekken worden daardoor niet veranderd, andere wel). 

Met andere woorden: de geur van laudanum was een beetje te vergelijken met die van speculaas, de genoemde kruiden waren destijds kostbaar. Gezien de populariteit van het Oriëntalisme in de kunst van de betreffende periode, is het eigenlijk niet verwonderlijk dat dit opium-tinctuur een luxe, exotische geur meekreeg. Ongetwijfeld waren al die kruiden voornamelijk bedoeld om de oorspronkelijke smaak of geur te maskeren, het zal in werkelijkheid best een vies of bitter goedje zijn geweest. Heeft iemand meer informatie, dan horen we het graag.
Hoezeer laudanum nog tot de verbeelding spreekt blijkt wel uit het prachtige vintage lettertype, dat grafisch vormgever Carl Ryatt hiernaar recentelijk vernoemde (zie afbeelding). Meer hierover is te vinden in een interview met deze vormgever op Graphicdesign.com.

Presentatie 'De Indische stad'

De stadskaarten liggen klaar om uitgedeeld te worden...

De Regentenkamer in het voormalige ministerie van Koloniën aan het Plein 1 in Den Haag, was ooit de vergaderruimte van de verantwoordelijke minister. Het historische interieur herinnert aan de band met voormalig Nederlands-Indië. Zo zijn de portretten van alle gouverneurs-generaals in lijsten gevat en zijn in het plafond de wapens van Batavia, Soerabaja, Makassar en Tegal aangebracht. Het gebouw dateert uit 1860, toen het werd gebouwd naar ontwerp van architect Nicolaas Rose, zelf geboren te Cheribon.

Aanwezigen bewonderen de
plafondschilderingen.

Op deze schitterende locatie werd op 22 april 2013 De Indische stad gepresenteerd, een stadskaart waarmee zowel te voet als virtueel langs Haags-Indisch erfgoed gewandeld kan worden. Na een korte inleiding over het erfgoedproject Sporen van Smaragd door Henk Ambachtsheer, hoofd van de afdeling Monumentenzorg, kreeg wethouder Rabin Baldewsingh het woord. Hij overhandigde het eerste exemplaar van De Indische stad aan Marcel Timmer van Microsoft Nederland, omdat bij de ontwikkeling van deze bijzondere stadskaart gebruik is gemaakt van de Microsoft Tag app. Vervolgens gaf grafisch ontwerpster, Meta Menkveld, een toelichting op de totstandkoming van de kaart. 

Marcel Timmer 

bewondert
De Indische stad.

Menkveld ontwikkelde tijdens haar studie (na een toevallige ontdekking) een nieuwe variant op de QR-code. Iedereen kent al de abstracte vierkantjes die met een smartphone worden gescand om informatie te ontsluiten. Menkveld ontwierp echter scanbare illustraties, waardoor de informatie die in de code is opgeslagen ook een visueel zeer aantrekkelijke vorm heeft gekregen.
Speciaal voor het project Sporen van Smaragd ontwierp zij scanbare icoontjes met typisch Indische voorstellingen, zoals een wajangpop, een Balinese danseres en een Minangkabaus huis. Deze zijn verwerkt in de stadsplattegrond en kunnen met de smartphone app worden gescand om meer informatie over locaties met een Nederlands-Indisch verleden te ontdekken.

Meta Menkveld licht
het ontwerp toe.

K&WH maakte in opdracht van Monumentenzorg de selectie van historische locaties, die in de nieuwe stadskaart worden belicht. Het resultaat van de prettige samenwerking met Menkveld is een kaart die vanwege het kleine, gevouwen formaat gemakkelijk mee te nemen is tijdens een wandeling, en tegelijkertijd voor geïnteresseerden in grafisch design een uniek verzamelobject vormt! Meer informatie is te verkrijgen via info@sporenvansmaragd.nl.

Geschiedschrijving Illustratie Nederland (GIN)

Illustreren is een vak dat veel verschillende disciplines beslaat. Sinds de Tweede Wereldoorlog zijn illustraties toegepast in (kinder)boeken, tijdschriften en kranten; reclamedrukwerk; lesmateriaal, technische en wetenschappelijke uitgaven; stripverhalen en animaties. De ontwikkeling van dit vakgebied is echter nauwelijks in kaart gebracht. In 1998 werd daarom de Stichting Geschiedschrijving Illustratie Nederland (GIN) opgericht.

In 1999-2002 liet GIN een aantal toonaangevende illustratoren, de meesten al op hoge leeftijd, interviewen om hun opleiding, professionele werkwijze, loopbaan en unieke visies op het vak als oral history op geluidstapes vast te leggen. Aan het project werkten mee: cartoonisten Fritz Behrendt en WiBo (Wim Boost), kinderboekillustrator en decorontwerper Wim Bijmoer, grafisch vormgever Hans de Cocq, kinderboekillustratrices Jenny Dalenoord en Atie Siegenbeek van Heukelom, technisch tekenaar Rudolf Das, illustratrice en kunstenares Ruth Fischer, mode-illustratrices Gerda van Gijzel en Constance Wibaut, grafisch ontwerper François ten Have, medisch tekenaar Chris van Huijzen, animator Børge Ring, illustrator Jan Sanders en striptekenaar Piet Wijn.

Voordat het tot een publicatie kon komen, werd GIN opgeheven en haar archief opgenomen in het Nederlands Archief Grafische Vormgeving (NAGO). In 2009 gaf het NAGO aan K&WH de opdracht om het materiaal alsnog te bewerken tot een publicabele vorm. Een leuk project, niet alleen omdat we tussen de illustratoren 'helden' uit onze jeugd troffen, zoals Piet Wijn (geestelijk vader van Douwe Dabbert), maar ook omdat we aan de redactie konden samenwerken met oud-collega Catrien Deys.

Het resultaat, vijftien interviews met bekende Nederlandse illustratoren, is nu te raadplegen op de grafische website van Adviz. De interviews geven niet alleen blijk van hun zeer diverse talenten, hun herinneringen aan inspirerende leermeesters en hun grote liefde voor het vak, maar schetsen ook een boeiend tijdsbeeld. Kort na de oorlog stonden reproductietechnieken nog in de kinderschoenen. Er waren voor freelancers weinig sociale voorzieningen, geen regels over billijke tarifering en geen beeldrechtbescherming. Vanaf de jaren ’70 werden arbeidsvoorwaarden, tarifering en beeldrechten – mede dankzij de opkomst van vakorganisaties – steeds beter geregeld, maar de ontwikkeling van fotografie en digitale media vormden een bedreiging voor de broodwinning. Naast talent en vaktechnische kennis was doorzettingsvermogen dan ook een vereiste. Deze terugblik van vijftien ‘veteranen’ zal hopelijk studenten inspireren en historici stimuleren om de beroepsgeschiedenis van het illustratievak in Nederland verder in kaart te brengen.

NAI affiches

Het NAi heeft inmiddels bijna 1500 affiches - vanaf 1893 tot heden - gedigitaliseerd. Van de Alfons Mucha via Bauhaus en De Stijl tot posters van actiegroepen en de promotie van moderne architectuurtentoonstellingen. Ze zijn te vinden in het collectiezoeksysteem.

Workshop: boekband rond 1900 ontwerpen

Het Gemeentemuseum Den Haag bestaat dit jaar 75 jaar en viert dit met de tentoonstelling Berlage Totaal! te zien vanaf 27 november 2010. Berlage was architect, maar ontwierp vaak exterieur, interieur en kunstnijverheid als één geheel: een Gesamtkunstwerk. Zo zijn van zijn hand ook boekbanden bekend. Daarom organiseert het museum op 28 en 30 november van 14-16 uur een workshop 'Boekband ontwerpen'. Deelnemers maken een eenvoudig boekomslag, geinspireerd op boekvormgeving uit de periode rond 1900. Kosten: € 35,-. De Koninklijke Bibliotheek bezit een grote collectie bijzondere boekbanden. Zij biedt alle deelnemers van de workshop een presentatie van boekbandenspecialist Rens Top aan, inclusief een rondleiding door de bibliotheek op 25 november 2010, van 11.30-12.30 uur. Aanmelden tot 24 november via: educatie@gemeentemuseum.nl.

Theater in de 19de eeuw

Op 19 en 20 November 2010 vindt aan de Queen’s University van Belfast een congres plaats: The Art of Theatre: Word, Image and Performance in Nineteenth-Century France and Belgium. Dit evenement belicht een rijk interdisciplinair thema: de relatie tussen kunst, literatuur en theater in de periode 1830-1910. In deze periode werd theater populair bij het brede publiek en ontwikkelde zich een ‘society of spectacle’. Tegelijkertijd ontwikkelde de druktechniek zich richting massamedia, kwamen er vernieuwingen in decorontwerp en -techniek, en werden verschillende visuele media met elkaar verbonden. Voorbeelden zijn de schilderijen van optredens door Degas, de kostuum- en decorontwerpen van Khnopff, karikaturen van theaterbezoekers door Daumier en Sarah Bernhardt’s publiciteitsfoto's. Meer informatie bij de organisatie:
dr. Claire Moran, c.moran@qub.ac.uk.

Posterwedstrijd Haagse Waterlanders

Komend najaar vindt het project Huilen in Den Haag plaats. Het Haags Gemeentearchief en de Bibliotheek Den Haag organiseren een posterwedstrijd, waarvan de 40 beste inzendingen samen de tentoonstelling Haagse Waterlanders in De Affiche Galerij zullen vormen. Iedereen, amateur of professional, kan meedoen door een poster rond het thema te maken. Inzendingen kunnen tot 13 augustus 2010 bij het Haags Gemeentearchief worden ingeleverd. Meer informatie is te vinden op de website van het Gemeentearchief.

Nieuwe directeur Meermanno

Leo Voogt wordt per 1 augustus 2010 opgevolgd als directeur van Museum Meermanno door Maartje de Haan, voorheen conservator van Museum Mesdag. Meermanno, museum van het boek, kende tot nu toe wat behoudend tentoonstellingsbeleid ten aanzien van boekdruk- en bindkunst, grafische vormgeving en papierproductie, dat voornamelijk gericht was op de grote Vriendenkring en het bestaande boekliefhebbende publiek van het museum. Zo werkte K&WH mee aan de tentoonstellingen Gesloten Boeken. De mooiste boekbanden van het Koninklijk Huis en Sierpapier uit de collectie Laurentius, maar werd ons tentoonstellingsvoorstel voor De bibliotheek van Harry Potter. Boeken over magie en geheime kennis van de Middeleeuwen tot heden (© K&WH) helaas afgewezen.

De Haan heeft bij Mesdag een zeer creatief publieksbeleid gevoerd, waarbij ze projecten als 'De Indische Zomer' en (binnenkort) 'Huilen in Den Haag' heeft gelanceerd. Ook organiseerde ze verrassende, tijdelijke tentoonstellingen over een breed scala aan onderwerpen, zodat de Mesdag collectie (waarin voornamelijk werk van de School van Barbizon en de Haagsche School) voor een breed publiek aantrekkelijk werd en de tuin van het museum voor Hagenaars zomers een plek van samenkomst werd. Bovendien gaf ze zowel startende als meer ervaren kunsthistorici een kans om als gastconservator een project te realiseren. Zo verzorgde K&WH in Museum Mesdag in 2007 aan de tentoonstelling over beeldend kunstenaar Henri Verstijnen (zie onderstaand blogbericht). We hopen dan ook, dat De Haan haar originele en inspirerende publieksbeleid bij Meermanno zal voortzetten, zodat een breder en jonger publiek kennis kan maken met de prachtige collectie van dit Haagsche museum.

[Foto's ontleend aan http://www.meermanno.nl/]

Kunst en Samenleving

In 1894 verscheen The Claims of Decorative Art (1892) in Nederlandse vertaling als Kunst en samenleving bij Scheltema & Holkema's Boekhandel in Amsterdam. Kunstcriticus Jan Veth (1864-1925) vertaalde de tekst van Walter Crane en kunstenaar Gerrit Willem Dijsselhof (1866-1924) verzorgde de grafische vormgeving. Een van de exemplaren van deze uitgave werd door Dijsselhof zelf met de hand ingekleurd, en bevindt zich nu in de collectie van de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag. Het exemplaar is geheel gedigitaliseerd en te bekijken op de webexpositie.

Theaterlied

De meest recente uitbreiding van Het Geheugen van Nederland betreft de omvangrijke verzameling bladmuziek van theaterliedjes uit de collectie van het Theater Instituut Nederland.
De collectie Theaterlied omvat het Nederlandstalige repertoire, dat door Nederlandse artiesten in het theater ten gehore is gebracht. De getoonde collectie omvat 11.500 stuks bladmuziek, waarvan veel uit de periode rond 1900, vaak afkomstig uit bezit van artiesten of hun nabestaanden. De collectie is gedigitaliseerd met subsidie van Metamorfoze, het nationale programma voor het behoud van het papieren erfgoed.
De omslag van de bladmuziek diende als reclame voor het liedje. Daarom zijn deze vaak fraai vormgegeven, wat het bladeren door de collectie een aangename bezigheid maakt.
De teksten zelf bestrijken alles wat een mens kan bezighouden, waaronder natuurlijk de pasgevonden of pasverloren liefde.
Alle bladmuziek en dertig geluidsopnamen kunnen voor eigen gebruik worden gedownload dankzij auteursrechtelijke afspraken met auteursrechtorganisatie Musicopy.

[Afbeeldingen: J.P.J.H. van Clinge Doorenbos, Alcohol, ca. 1925. Collectie TIN, Amsterdam, signatuur CLI2; Frederik van Monsjou, Artistje, ca. 1925. Collectie TIN, Amsterdam, signatuur H7]

Kaften kijken

Het Liberaal Archief te Gent neemt deel aan een project van het Overleg Kunstbibliotheken Vlaanderen dat het bezit van de Gentse kunst- en erfgoedbibliotheken beter bekend wil maken. Daarom neemt zij deel aan een overzichtstentoonstelling in het Museum voor Schone Kunsten en toont zij tevens relevante stukken in eigen huis. Deze kleine tentoonstelling gaat over Gentse studentenalmanakken uit de Belle Epoque, waaronder de jaarboeken uitgegeven door de Société Générale des Etudants Libéraux en ’t Zal Wel Gaan. De uitgaven bevatten niet alleen veel studentikoze informatie, maar ook heel wat literaire en politieke bijdragen die voor historici interessant bronnenmateriaal vormen. In de virtuele galerij toont het archief een expositie van kaften van almanakken.

GIN-archief

De Stichting Nederlands Archief Grafisch Ontwerpers (NAGO) is in 1992 opgericht met als doel om de archieven van Nederlandse of in Nederland wonende grafisch ontwerpers te verwerven, te ontsluiten en te behouden.
Het NAGO start binnenkort in samenwerking met K&WH een project dat het archief van Grafisch Illustratoren Nederland (GIN) zal ontsluiten voor een breed publiek. Portretten van het leven en werk van 16 moderne grafisch illustratoren, waaronder Constance Wibout en Jenny Dalenoord, zullen via de website van het NAGO toegankelijk worden gemaakt. Het project wordt mede mogelijk gemaakt door een subsidie van het SCRIO, maar ook andere fondsen worden met een steunaanvraag benaderd. De 16 portretten zullen dan in de loop van 2009 online beschikbaar komen.