Surrealisme en egyptomanie

Het interdisciplinaire tijdschrift Dada/Surrealism heeft een call for papers verspreid voor het thema-nummer 'Wonderful Things': Surrealism and Egypt, dat in 2012 zal verschijnen. Het is dan 90 jaar geleden dat Howard Carter (1874-1939) het graf van Toetankhamon opende en een 'egyptomanie' in de kunsten veroorzaakte (de tweede ronde, want een eerste volgde op de publicatie van Description de l'Égypte in 1808-1829). Met name surrealistische kunstenaars zoals Man Ray, Leonora Carrington, Lee Miller en André Breton waren gefascineerd door de architectuur, mystieke symboliek en vormgeving van het oude Egypte. Suggesties voor bijdragen (max. 250 woorden) zijn welkom tot 16 oktober 2011. Meer informatie op deze website.

Orientalisme aan het hof

De Oostenrijkse keizerin Elisabeth (Sisi, 1837-1898) en de Duitse keizer Wilhelm II (1859-1941) waren beiden gefascineerd door de klassieke oudheid. Op het Griekse eiland Corfu probeerden zij de antieke wereld te herscheppen. Tussen 1889 en 1892 liet Sisi er een zomerresidentie bouwen: het Achilleion, vernoemd naar de mythologische held Achilles. Voor Sisi waren Griekse kunst en literatuur en haar zomerpaleis een ontsnapping uit het formele Oostenrijkse hofleven en haar onfortuinlijke familieleven.
Na haar dood werd het paleis in 1907 door Wilhelm gekocht. Hij spiegelde zich graag aan de grote Griekse helden en was gebiologeerd door de archeologie. Op Corfu leidde hij persoonlijk de opgraving van een grote archaïsche tempel.
De tentoonstelling Sisi en Wilhelm II - Keizers op Corfu in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden besteedt tot 12 september 2011 aandacht aan deze onbekende kant van beide vorsten. In de expositie is een selectie uit hun persoonlijke archeologische verzamelingen te zien, waarbij het Achilleion en het romantische landschap van Corfu als achtergrond dienen. Daarnaast zijn er maquettes en worden unieke film- en fotobeelden vertoond, die Wilhelm zelf maakte tijdens zijn opgravingen. Verder worden bruiklenen getoond uit musea in Corfu, Wenen en Huis Doorn, waar Wilhelm van 1918 tot 1941 woonde.

Taschen titels

Eerder dit jaar kreeg K&WH van Librero een uitnodiging voor een perspresentatie van Taschen-uitgaven in het Kurhaus. Een interessante ochtend, waar we enkele mooie boeken konden inkijken:

- Dat  de beeldentaal van vaudeville, burlesque en ander 19de-eeuws entertainment op dit moment de beeldvorming in de populaire cultuur domineert, is merkbaar in tentoonstellingen als Houdini. Taschen speelt daarop in met The Circus, 1870s-1950s. In dit loodzware boek met fraaie bewaarcassette wordt de ontwikkeling van 'the Greatest Show on Earth' in Amerika besproken: van (niet-meer-zo-politiek-correct-beschouwde) 19de-eeuwse freakshows, tot de Hollywoodachtige technicolor spectakels van de jaren ´50. Bont gekleurde kostuums met pailletten en veren, wilde dieren, schitterende posters en historische foto's illustreren een vermaak dat generaties  heeft betoverd - tot de komst van de televisie de bezoekersaantallen drastisch deed teruglopen. Hoewel discussies over dierenwelzijn voortduren, verheft dit boek reizende voorstellingen tot een nostalgische beleving.

- Een andere schitterende uitgave is Arab Art, een boek over de 19de-eeuwse Franse egyptoloog Emile Prisse d'Avennes (1807-1879). Deze oriëntalist reisde onder het pseudoniem ‘Edris Effendi’ - en gekleed als arabier - vele jaren door het Midden-Oosten. Prisse d’Avennes bekeerde zich tot de islam en publiceerde diverse prachtig geïllustreerde boeken, zoals het driedelige L'Art arabe d'après les monuments du Kaire (1877), met 137 chromolithografieën. Deze delen zijn nu gereproduceerd in Arab Art. Wie toch nog even moet nadenken over de pittige prijs (€ 99,99), kan alvast virtueel in het boek bladeren op de Taschen website.
NB: Momenteel loopt in het Louvre en de Bibliothèque Nationale (t/m juni 2011) de dubbeltentoonstellig Egypte de pierre, Egypte de papier, waar werk uit de collectie van Prisse d'Avennes te zien is.

- Tenslotte verder naar het oosten: Japan. Helaas de laatste weken vooral in het nieuws vanwege verwoestende natuurkrachten, dit land van grote schoonheid. Voor de uitvinding van atoomkracht werd het prachtige landschap vastgelegd door Utagawa Hiroshige (1797-1858). Taschen brengt met Hiroshige: Honderd beroemde aangezichten van Edo een aantrekkelijke uitgave van dit bekende werk. Een mooi bladerboek, waarin het oude Tokyo in Hiroshige's kenmerkende stijl is vastgelegd, voordat de neonlichten en auto's hun intrede deden. De prenten laten zien dat de kunstenaar even grote aandacht had voor de omgeving als voor de mensen, die hoe klein ook, allemaal even gedetailleerd zijn weergegeven.
Het boek vormt een goede eerste kennismaking met de Japanse prentkunst, vanwege de uitgebreide inleiding over de Hiroshige, zijn invloed op westerse kunstenaars (waaronder Van Gogh), het productieproces van prenten etc., als ook een handige bibliografie. Qua vormgeving is gekozen voor een passende Japanse boekband met sluiting, terwijl de prijs ook voor een studentenbudget zeer aantrekkelijk is.

Egyptomanie in Haarlem

Nog tot mei is de tentoonstelling De ontdekking van Egypte. De expeditie van Napoleon te zien in het Teylers Museum te Haarlem. Ze herdenkt het bezoek dat Napoleon 200 jaar geleden aan het museum bracht. Centraal hierin staat een van de hoogtepunten uit de bibliotheekverzameling: Déscription de l'Egypte (op de museumwebsite digitaal door te bladeren). In deze monumentale 23-delige publicatie hebben de kunstenaars en wetenschappers, die meereisden met Napoleons Egyptische campagne in 1798-99, de Egyptische antiquités, histoire naturelle en état moderne, vastgelegd. Middels objecten uit verschillende collecties (prenten, boeken, mummies, en zelfs een opgeztette krokodil) wordt getoond welke - tot dan toe onbekende -  wereld er voor hen openging, en hoe men in het Westen destijds tegen het exotische Oosten aankeek. De reisverslagen stimuleerden het Oriëntalisme in westerse kunst en literatuur, al was het beeld dat men van Egypte had niet altijd op de realiteit gebaseerd.

Arabisch koffiehuis

Er is helaas geen bijbehorende catalogus, maar wel een themanummer van Teylers Magazijn. De artikelen zijn niet allemaal even diepgaand, maar geven wel een mooie introductie in egyptomanie voor beginners.

Tovenarij in Leiden

In het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden is onlangs de tentoonstelling Egyptische Magie geopend (nog te zien t/m 13 maart 2011). Verdeeld over twee verdiepingen zijn meer dan 300 objecten te zien, die een prachtig beeld geven van de grote rol die magie speelde in het leven van de oude Egyptenaren.

Magie was een algemeen geaccepteerd verschijnsel en werd toegepast in het dagelijkse leven, in de godsdienst en zelfs na de dood. Door middel van amuletten, spreuken en offers hoopte men het verloop van leven, liefde en de reis naar het dodenrijk te begunstigen. Volgens de Egyptenaren was magie dé aangewezen manier om zelf enige controle op de gebeurtenissen in je leven uit te oefenen.

Een topstuk uit deze tentoonstelling is het ‘toverboek’, een vijf meter lang stuk papyrus met 98 spreuken en recepten. Het is na ontdekking ooit in twee delen gedeeld (!), waarna het ene deel naar het Leidse museum ging en het andere naar het British Museum in Londen. Speciaal voor deze tentoonstelling zijn de delen weer samen gevoegd en nu voor het eerst in 180 jaar als een geheel te zien.

Een (helaas klein) gedeelte van de tentoonstelling besteedt aandacht aan de voortdurende interesse voor Egyptische magie onder esoterici, die wordt geillustreerd met bruiklenen van de Bibliotheca Philosophica Hermetica in Amsterdam. Zo verdiepten hermetici zich in de Renaissance al in de ‘mysterieuze’ hiërogliefen, die men zag als een bron van verloren kennis. Diverse latere esoterische organisaties, zoals de vrijmetselarij en antroposofie, hebben Egyptische elementen in hun iconografie en rituelen verwerkt. Ook vandaag de dag zet die fascinatie zich voort, zoals een door gebedsgenezeres Jomanda 'ingestraalde' glazen piramide laat zien...

[NB: De beroemde egyptoloog Erik Hornung heeft over de westerse toepassing van ‘Egyptische esoterie’ een prachtig boek geschreven: Das esoterische Ägypten. Das geheime Wissen der Ägypter und sein Einfluß auf das Abendland (1999), een absolute aanrader.]

Verder wordt op de tentoonstelling een film vertoond, waarin conservator Maarten Raven de tentoonstelling toelicht. Bij de Walburgpers is de begeleidende publicatie Egyptische Magie. Op zoek naar het toverboek van Thoth verschenen.

Wereldtentoonstelling 1900

YouTube is inmiddels een rijke bron van beeldmateriaal over de periode rond 1900. Zo zijn er oude filmpjes van de Wereldtentoonstelling in Parijs in 1900 te vinden. Maar ook het kanaal van het Franse bedrijf LeMog 3d Reconstruction, dat begonnen is met een 3D reconstructie van de gebouwen aan de hand van overgebleven foto's. Bekijk hieronder bijvoorbeeld het paviljoen van Egypte (dubbelklik voor volledig beeld):

Pyramide van binnen

De 19de eeuw was de eeuw van ontdekking en onderzoek. Een tijd van vooruitstrevende ontwikkelingen, maar ook van ontdekking van het verleden. De eeuw begon met de militaire expeditie van Napoleon (1798-1801) en de daaropvolgende fascinatie met het Land van de Nijl. Egyptologie zag het licht; mode en kunstnijverheid aapten Egyptische stijlen na; musea en rijke particulieren begonnen actief archeologische collecties op te bouwen.
De tentoonstelling Die Pyramide von innen. Die Entdeckung des Alten Ägyptens im 19. Jahrhundert in Baden-Baden toont van 27 maart tot 15 augustus 2010 een selectie uit de verzameling van Wilhelm Dieudonné Stieler (1888-1912) en andere particuliere collecties.
Bij de tentoonstelling in het Museum für Kunst und Technik des 19. Jahrhunderts verschijnt een catalogus, die ook zijdelings verwante tentoonstellingen belicht.

Publicatiegegevens: Marco Brianza (e.a.), Die Pyramide von Innen die Entdeckung des Pharaonischen Ägyptens im 19. Jahrhundert, Snoeck Verlag, 264 pp, € 29,80, ISBN 978-3-940953-41-1.

[Foto's: Sakkara, Graf van Mereruka, ansichtkaart uit de collectie van W.D. Stieler; W.D. Stieler als student medicijnen met schedel. Collectie Museum für Kunst und Technik des 19. Jahrhunderts, Baden-Baden.]

Op zoek naar Cleopatra’s mummie

Als kleine kunsthistorici-in-spe kwamen K&WH al in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. Hoewel onze aandacht inmiddels is verschoven naar de periode rond 1900, is de liefde voor de antieke oudheid gebleven. Nu is er een tentoonstelling geopend die beide tijdsperioden verenigt: Het Egypte van Gustave Flaubert.
In 1849-1850 maakten schrijver Gustave Flaubert (1821-1880) en zijn goede vriend, fotograaf Maxime Du Camp (1822-1894) een reis door Egypte. Geplaagd door ennui, ontvluchtte Flaubert Frankrijk op zoek naar de betoverende schoonheid van ´de Oriënt´. De reis ging van noord naar zuid: van Alexandrië naar de gigantische faraobeelden in Aboe Simbel (toen nog op hun originele plek). Met het relatief nieuwe medium fotografie legde Du Camp onderweg vele monumentale locaties vast. Sfinxen en heiligdommen waren destijds nog half onder zand bedolven of werden net door archeologen opgegraven. Behalve esthetisch aantrekkelijk, zijn deze foto´s ook interessant als documentatie, omdat ze een Egypte tonen dat niet meer bestaat. Opgravingen, toerisme en stedenbouw hebben het land sindsdien onherroepelijk veranderd.
Behalve reisindrukken, namen de twee vrienden ook souvenirs mee naar huis, waaronder (delen van) mummies. Flaubert verzuchtte echter in zijn dagboek: “Oh, hoe graag zou ik alle vrouwen van de wereld opgeven, om de mummie van Cleopatra te bezitten!” (25 november 1849). De Oriënt van zijn dromen heeft hij niet gevonden, in zijn dagboek klaagt hij regelmatig verveeld en teleurgesteld te zijn. Toch zou de reis een blijvende indruk op hem achterlaten, zoals blijkt uit zijn latere roman, Salammbô (1862). En hoe mooi Egypte ook was: de ennui die hij op de heenreis vergezelde, nam Flaubert helaas ook weer mee terug naar Frankrijk…
In de tentoonstelling zijn fragmenten uit Flaubert’s reisdagboek en brieven te zien, die 35 foto’s van Du Camp begeleiden. Hiernaast zijn ruim 100 relevante voorwerpen opgesteld, waaronder een prachtige sarcofaag, grafbeeldjes, papyri en sfinxen. De tentoonstelling geeft zo een tijdsbeeld van Egypte door de ogen van 19de-eeuwse (Westerse) reizigers, waarin literatuur, archeologie, oriëntalisme en fotografie samenkomen. Helaas is bij de tentoonstelling geen publicatie verschenen, des te meer reden om nog snel naar Leiden te gaan.