Avontuur in Azië

Op 23 november presenteert het Vrijmetselarij Museum te Den Haag haar eerste tentoonstelling: ‘Avontuur in Azië’. Deze belicht een onbekend onderwerp: de vrijmetselarij als wereldwijd sociaal netwerk sinds 1734. De tentoonstelling en het begeleidende magazine zijn samengesteld door gastcurator dr. Andréa Kroon. Zij promoveerde als kunsthistorica op het proefschrift Masonic networks, material culture & international trade (Universiteit Leiden 2015).

Reizende vrijmetselaren

In de 18de eeuw was reizen naar Azië een levensgevaarlijk avontuur. Wie in dienst van de VOC naar een overzeese handelspost vertrok, wist niet of hij de reis zou overleven. Zou hij onderweg schipbreuk lijden, in ‘de Oost’ zijn fortuin maken of jammerlijk bezwijken aan een exotische ziekte? Vaak liet zo’n reiziger zich voor zijn vertrek inwijden tot vrijmetselaar. Als Leerling werd hij opgenomen in de Broederschap: een wereldwijd sociaal netwerk, dat hem onderweg nog goed van pas zou komen. 

Japanse lakdoos met vrijmetselaarssymbolen, begin 19de eeuw.
Collectie Vrijmetselarij Museum, Den Haag. 

Sociaal vangnet

Het lidmaatschapsbewijs fungeerde als een soort paspoort en reisverzekering tegelijk. Hiermee werd een lid in loges aan verre kusten als 'Broeder' met open armen ontvangen, wegwijs gemaakt in de lokale samenleving en - in geval van nood - in praktische of financiële zin ondersteund. Het samenkomen in de loge herinnerde aan thuis. Onder het genot van een maaltijd en een borrel werden er vrienden gemaakt en zakelijke contacten gelegd, en nieuws van thuis uitgewisseld. Bovendien vertrouwde men het transport van brieven, geldwissels en goederen liever toe aan een Broeder, dan een vreemde.

Band met VOC

Vrijmetselaars bekleedden hoge posities in de VOC, het bestuur van de handelsposten, de bemanning van schepen. De loges vormden een belangrijk netwerk langs de handelsroute naar Nederlands-Indië, India, Ceylon, Japan en China. Leden waren betrokken bij de internationale handel in lakwerk en porselein, en bestelden bijzondere stukken met symbolen uit de ‘geheime’ rituelen. De tentoonstelling biedt een kennismaking met de rol van dit wereldwijde sociale netwerk in de koloniale geschiedenis van Zuidoost-Azië. 

Punchkom met vrijmetselaarssymboliek, 1790-1810.
Collectie Vrijmetselarij Museum, Den Haag.

Erfgoed

Naast een bijzonder gedachtengoed, liet de vrijmetselarij ook een fascinerende materiële cultuur achter. Loges waren opdrachtgever van allerlei lokale architecten en ambachtslieden. In rituele architectuur, interieurs, rituele en decoratieve voorwerpen raakten westerse en oosterse stijlen vermengd. De bewaard gebleven logegebouwen in Zuidoost-Azië zijn een voorbeeld van gedeeld erfgoed (‘shared heritage’). 

Primeur 

Conform de symboliek van de vrijmetselarij, is de vormgeving van de expositie gebaseerd op de gulden snede. Bovendien presenteert het museum een primeur: bezoekers kunnen letterlijk door de geschiedenis bladeren in een uniek boek, dat op hun handbewegingen reageert. Het is een kruising tussen een ouderwets papieren boek en een digitale kennisomgeving. Al bladerend wordt de bezoeker verrast door beelden die tot leven komen en kan zich via beeld, woord en geluid verdiepen in hoofdpersonen, museale topstukken en 'geheime' symboliek. De techniek achter deze bijzondere ervaring werd speciaal voor het museum ontwikkeld door een ontwerpteam: Meta Menkveld i.s.m. Spatial Motion, Pillar Games en DEFRAME.

Praktische info

De tentoonstelling is nog te zien tot herfst 2019. Het magazine Avontuur in Azië. Vrijmetselarij als wereldwijd sociaal netwerk sinds 1734 (50 pag., ISBN: 978-90-826826-1-8, € 7,50) is in het museum te verkrijgen. Informatie over openingstijden, entreetarieven en activiteiten zijn te vinden op: vrijmetselarijmuseum.nl. 

Het is af !

Het is al een tijdje stil op deze blog, omdat K&WH heeft ondervonden dat spreekwoordelijke 'laatste loodjes' inderdaad zwaar kunnen wegen. De afgelopen jaren werkte Andréa Kroon als buitenpromovendus aan de Universiteit Leiden aan een proefschrift, dat zij in november zal verdedigen. In het bulletin van de VNK beschreef ze recentelijk hoe een buitenpromovendus die tevens zelfstandig ondernemer is, eigenlijk maar een vreemde eend in de bijt is in het universitaire wereldje.

Prent uit de reeks Assemblée des Francs-Maçons, 1744.

Waar gaat dat kunsthistorische proefschrift eigenlijk over? Masonic networks, material culture & international trade. The participation of Dutch freemasons in the cultural & commercial exchange with Southeast Asia, 1735-1853 is de formele titel van het boek. Dit beschrijft in zo'n 900 pagina's de oprichting van vrijmetselaarsloges langs de handelsroute naar India, Ceylon, Nederlands-Indië, Japan en China. Die loges hadden veel VOC-personeel en latere handelslieden als leden. Ze hebben een bijzondere materiële cultuur voortgebracht, van logegebouwen op Java tot Japans lakwerk met vrijmetselaars-symbolen. Dat onderwerp vroeg om het combineren van visies uit verschillende vakgebieden, wat straks ook terug te zien zal zijn in de samenstelling van de oppositiecommissie. Over de inhoud van het boek later natuurlijk meer, maar eerst moet de auteur de ceremonie nog doorstaan.

De uitnodiging voor de verdediging werd ontworpen door de Haagse kunstenaar Pepijn van den Nieuwendijk, waaraan we in deze blog al eerder aandacht besteedden. Toepasselijker kan niet, want juist deze kunstenaar liet zich in zijn ontwerpen vaak inspireren door Chinees porselein. We hopen dat hij als vervolg op De intellectuelen wellicht in de toekomst De kunsthistorici eens treffend zal portretteren...

Yoshitoshi: Moord en Maanlicht

Fujiwara Yasumasa plays the flute by moonlight, 1883. Foto: www.sieboldhuis.org.

Haast is geboden. In het Sieboldhuis in Leiden is nog tot 9 maart a.s. de tentoonstelling Maanlicht, mysterie en schoonheid: De complexe wereld van prentkunstenaar Tsukioka Yoshitoshi
te zien, met prenten uit de collectie van de Amerikaanse verzamelaar Ed Freis. Yoshitoshi (1839-1892) werd erkend als de grootste prentkunstenaar van zijn tijd, wiens invloed uitstrekt tot de moderne Japanse manga en anime. Hij werd bekend om zijn prachtige prenten, die ogenschijnlijke tegenstrijdige thema’s in beeld brachten: geweld en schoonheid. (In 1992 werd hier eerder door het Van Gogh Museum aandacht aan besteed: Beauty and Violence. Japanese Prints by Yoshitoshi). De kunstenaar verbeeldde op zeer grafische wijze oorlogstaferelen en moord, maar wist ook de schoonheid van maanlandschappen en mooie vrouwen treffend weer te geven, in series als Twenty-Eight Famous Murders with Verses (1866-69) en One Hunderd Aspects of the Moon (1885-92). Andere thema's die hij vaak toepaste waren spoken en geesten, en acteurs uit het kabuki theater.
Wie geen tijd meer heeft om zelf te gaan kijken, moet zich net als K&WH maar troosten met de catalogus. Die beschrijft Yoshitoshi´s leven en oeuvre, waar succes en grote productiviteit afgewisseld werden met armoede en ziekte. Naast zijn artistieke houtsneden, waaronder veel twee- en drieluiken, werkte hij in verschillende periodes aan krantillustraties (1875-1880) en boekillustraties (1880-1892). Verder wordt de toenemende invloed van de westerse cultuur op Japanse kunst in het boek besproken. Uit het echte 'catalogusgedeelte' over de tentoongestelde werken blijkt nog eens de enorme diversiteit binnen Yoshitoshi´s oeuvre - van historische en mythische voorstellingen, tot portretten van grote krijgers, en van veldslagen tot de rare gewoontes van buitenlanders. In appendices zijn Yoshitoshi’s geïllustreerde boeken en series onder elkaar gezet, en wordt een verklarende woordenlijst gegeven.

Taschen titels

Eerder dit jaar kreeg K&WH van Librero een uitnodiging voor een perspresentatie van Taschen-uitgaven in het Kurhaus. Een interessante ochtend, waar we enkele mooie boeken konden inkijken:

- Dat  de beeldentaal van vaudeville, burlesque en ander 19de-eeuws entertainment op dit moment de beeldvorming in de populaire cultuur domineert, is merkbaar in tentoonstellingen als Houdini. Taschen speelt daarop in met The Circus, 1870s-1950s. In dit loodzware boek met fraaie bewaarcassette wordt de ontwikkeling van 'the Greatest Show on Earth' in Amerika besproken: van (niet-meer-zo-politiek-correct-beschouwde) 19de-eeuwse freakshows, tot de Hollywoodachtige technicolor spectakels van de jaren ´50. Bont gekleurde kostuums met pailletten en veren, wilde dieren, schitterende posters en historische foto's illustreren een vermaak dat generaties  heeft betoverd - tot de komst van de televisie de bezoekersaantallen drastisch deed teruglopen. Hoewel discussies over dierenwelzijn voortduren, verheft dit boek reizende voorstellingen tot een nostalgische beleving.

- Een andere schitterende uitgave is Arab Art, een boek over de 19de-eeuwse Franse egyptoloog Emile Prisse d'Avennes (1807-1879). Deze oriëntalist reisde onder het pseudoniem ‘Edris Effendi’ - en gekleed als arabier - vele jaren door het Midden-Oosten. Prisse d’Avennes bekeerde zich tot de islam en publiceerde diverse prachtig geïllustreerde boeken, zoals het driedelige L'Art arabe d'après les monuments du Kaire (1877), met 137 chromolithografieën. Deze delen zijn nu gereproduceerd in Arab Art. Wie toch nog even moet nadenken over de pittige prijs (€ 99,99), kan alvast virtueel in het boek bladeren op de Taschen website.
NB: Momenteel loopt in het Louvre en de Bibliothèque Nationale (t/m juni 2011) de dubbeltentoonstellig Egypte de pierre, Egypte de papier, waar werk uit de collectie van Prisse d'Avennes te zien is.

- Tenslotte verder naar het oosten: Japan. Helaas de laatste weken vooral in het nieuws vanwege verwoestende natuurkrachten, dit land van grote schoonheid. Voor de uitvinding van atoomkracht werd het prachtige landschap vastgelegd door Utagawa Hiroshige (1797-1858). Taschen brengt met Hiroshige: Honderd beroemde aangezichten van Edo een aantrekkelijke uitgave van dit bekende werk. Een mooi bladerboek, waarin het oude Tokyo in Hiroshige's kenmerkende stijl is vastgelegd, voordat de neonlichten en auto's hun intrede deden. De prenten laten zien dat de kunstenaar even grote aandacht had voor de omgeving als voor de mensen, die hoe klein ook, allemaal even gedetailleerd zijn weergegeven.
Het boek vormt een goede eerste kennismaking met de Japanse prentkunst, vanwege de uitgebreide inleiding over de Hiroshige, zijn invloed op westerse kunstenaars (waaronder Van Gogh), het productieproces van prenten etc., als ook een handige bibliografie. Qua vormgeving is gekozen voor een passende Japanse boekband met sluiting, terwijl de prijs ook voor een studentenbudget zeer aantrekkelijk is.

Nieuw online tijdschrift over Japan

De populariteit van de Japanse cultuur is enorm. Bij ons zijn vooral Japanse kunst, keuken, manga en anime geliefd. The Netherlands-Japan Review is een nieuw digitaal kwartaaltijdschrift, dat in samenwerking met het SieboldHuis te Leiden is opgezet. Het tijdschrift wil een brug vormen tussen wetenschappelijke en populaire beschouwingen over het onderwerp. Het verschijnt in twee vormen: als website en als downloadbare pdf. Dit biedt ook de mogelijkheid geluids- en videofragmenten toe te voegen. Zo kan een artikel over Shintō, de inheemse godsdienst van Japan, vergezeld worden van (fragmenten van) een Shintōceremonie. De eerste twee afleveringen van het tijdschrift zijn gratis toegankelijk. Daarna kost een abonnement € 25,- per jaar.

Wagashi

Op de fotosite Flickr kun je zoeken op de term food porn. Geen paniek! Dit leidt niet naar afbeeldingen van onzedelijke handelingen verricht met etenswaren... Wel vind je zo wonderschone foto's van de meest uiteenlopende en exotische gerechten, die het water in de mond doen lopen. Onze favoriete subrubriek is wagashi, een vorm van traditionele Japanse confisserie, die onder meer bij de thee wordt geserveerd. Wat zo prachtig is aan deze zoete snoepjes en koekjes? Hun verfijnde vormgeving. Deze weerspiegeld de seizoenen of de natuur, is gebonden aan streek en traditie, en roept emoties op. Ingredienten zijn eenvoudig, zoals rijstmeel, suiker, fruit en azukibonen, maar het resultaat is een vorm van kunst. Net als de foto's waarmee ze worden vastgelegd. Trek gekregen? Een van de mooiste selecties op Flickr is de set van een Japanse fotografe, BananaGranola.

Koken met poedel

Tijdens onze studie waren wij bevriend met Japanologen, en dat laat sporen na. Zoals een grote liefde voor de Japanse keuken en cultuur, met name voor anime, popmuziek en niet-in-woorden-uit-te-leggen interpretaties van wat 'westers' en 'hip' is.
Japan is ver weg, maar Londen is redelijk dichtbij. Wie zijn kerstshopping doet op Piccadilly treft daar Wasabi, een take away concept dat hoognodig in Den Haag ingevoerd moet worden, en Minamoto Kitchoan, een peperdure Japanse koekjeswinkel. Ieder koekje is een kunstwerk, alleen al naar de verpakking kun je uren staren.
Maar we dwalen af. Bij het zoeken naar een recept voor Mochi (blokjes groene thee of rode bonen jelly die bij de thee gegeten worden), kwamen wij op Youtube de onderstaande Kooklessen met Poedel tegen. De presentator is even wennen, maar de recepten zijn authentiek.

Rijksmuseum voor Volkenkunde

Als we dan toch bezig zijn met herinneringen ophalen (zie 'Haagsche scholen' hieronder): tijdens onze studie kunstgeschiedenis in Leiden liepen de dames K&WH een jaar stage bij het Rijksmuseum voor Volkenkunde. Op dat moment werd in het kader van het Deltaplan voor Cultuurbehoud de Japan-collectie in een nieuw depot ondergebracht, wat vermoedelijk heeft bijgedragen aan de liefde voor Japans lakwerk en porselein. Daarnaast werd de dependance in Breda opgedoekt, zodat we ook die collectie van dichtbij konden bekijken. Vanuit die eerste kennismaking met collectiebeheer is de betrokkenheid bij textielrestuaratie en cultuurbehoud gegroeid. Een leuke tijd.
Het museum kent een rijke geschiedenis, welke door cultureel antropoloog Rudolf Effert in beeld is gebracht. Tot de stichting van het Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden in Den Haag in 1816, bevonden etnografische verzamelingen in Nederland zich voornamelijk in privécollecties. De collectie bestond uit een legaat van Chinese objecten, als ook voorwerpen van het koninklijk huis en stukken met betrekking tot de vaderlandse geschiedenis. De eerste directeur, R.P. van de Kasteele, stimuleerde rijksambtenaren en reizigers naar de Oost om ten behoeve van het kabinet te verzamelen. Door verblijf in de handelspost te Deshima hadden dienaren van de V.O.C. toegang tot Japanse objecten. In de eerste helft van de 19de eeuw waren de belangrijkste verzamelaars van 'Japonica': Jan Cock Blomhoff, Johannes van Overmeer Fisscher en Philip Franz Von Siebold. Effert bestudeerde de motieven van de privéverzamelaars, de opkomst van rariteitenkabinetten, de samenstelling van de volkenkundige collecties en de stappen die gezet werden om tot het latere Rijksmuseum te komen. Hij pleit voor een nieuwe visie op de relatie tussen de verzamelaars van etnografisch materiaal in Japan in de eerste helft van de 19de eeuw, en stelt dat de wetenschappelijke bijdragen van Cock Blomhoff en Overmeer Fisscher tot nu toe zeer zijn onderschat.

Publicatiegegevens: Rudolf Effert, Royal Cabinets and Auxiliary Branches. Origins of the National Museum of Ethnology 1816-1883, (Mededelingen van het Rijksmuseum voor Volkenkunde 37), CNWS Publications, Leiden 2008, ISBN 978-90-5789-159-5, 340 pp., € 45,-.